Pomimo coraz większej świadomości społecznej na temat chorób i zaburzeń psychicznych, doświadczające ich osoby wciąż naznaczane są piętnem stygmatu i spotykają się ze stereotypizacją, co negatywnie wpływa na ich zdrowie psychiczne i całościowy dobrostan. Z poniższego artykułu dowiesz się, na czym polega stygmatyzacja, skąd się bierze, na czym polega jej piętno, jak wpływa na osoby piętnowane, oraz jak można je wspierać i przeciwdziałać stygmatowi.
Stygmatyzacja odnosi się do postawy społecznej dezaprobaty oraz negatywnego odbioru określonej grupy ludzi ze względu na ich właściwości fizyczne lub psychiczne, styl życia, system wartości czy inne atrybuty. Po wyodrębnieniu, czym osoba lub grupa się różni, następuje nadanie im etykiety, do której później przypisywane są niepożądane cechy, stanowiące odzwierciedlenie uformowanego stereotypu. W następstwie tego zaetykietowani zostają oddzieleni od reszty, co niesie za sobą dyskryminację i utratę statusu – np. zatrudnienia lub możliwości korzystania z opieki zdrowotnej – tym samym prowadząc do społecznej i ekonomicznej degradacji. Stygmatyzacja głęboko wiąże się ze stereotypizacją, czyli przypisywaniem negatywnych, zgeneralizowanych i uproszczonych cech czy schematów danej grupie społecznej, często na podstawie niedostatecznie uzasadnionych przekonań.
Istnieją różne teorie, starające się wyjaśnić, skąd biorą się stereotypy i uprzedzenia. Mogły one powstać w procesie ewolucji, jako wynik współzawodnictwa i walki o trudno dostępne dobra – aby zapewnić przetrwanie sobie i swojej grupie, konieczne było wyeliminowanie innych, w szczególności słabszych. Inne wytłumaczenie proponują koncepcje socjokulturowe, według których uprzedzenia biorą się z tradycji, norm obyczajowych i wartości wspólnych ważnych dla danej społeczności, a stosowane są wobec tych, którzy od tych norm odbiegają.
Na przyjmowanie postaw dyskryminacyjnych wpływają natomiast złożone psychologiczne uwarunkowania – opinie i przekonania na temat grupy, odczuwane wobec niej emocje i uczucia oraz prezentowane zachowania i działania. Aspekty te wpływają na siebie, np. przekonanie, że osoba chorująca na schizofrenię jest niebezpieczna, może powodować lęk, motywujący do wycofania się z kontaktu. W przypadku schizofrenii, jak również innych chorób i zaburzeń psychicznych, stygmatyzacja często wynika właśnie z powszechnego strachu przed agresją czy nieprzewidywalnością, oraz utrwalonych w społeczeństwie stereotypów, spowodowanych niską edukacją i tym samym wiedzą na temat zdrowia psychicznego.
Piętno zaburzeń i chorób psychicznych opiera się na głęboko zakorzenionych negatywnych stereotypach, które są utrwalane w świadomości zarówno indywidualnej, jak i społecznej. Społeczne niezrozumienie i strach przed “innością” skutkują dystansowaniem się od osób z zaburzeniami, co pogłębia ich wykluczenie i wzmacnia piętnujące przekonania o ich niezdolności do funkcjonowania w społeczeństwie. Ponadto, mechanizmy psychologiczne, jak np. samospełniająca się przepowiednia, mogą prowadzić do sytuacji, w której stereotypowe przekonania obserwatorów są potwierdzane przez ich własne działania i interpretacje, co w efekcie tylko pogłębia stygmatyzację. Brak edukacji i uproszczone przedstawianie chorych w mediach również przyczynia się do wzmacniania negatywnych stereotypów.
Następstwem tego jest proces autostygmatyzacji – zjawisko to zachodzi, gdy osoby doświadczające stygmatyzacji internalizują (inaczej uwewnętrzniają – jest to mechanizm polegający na przyjmowaniu za własne narzucanych z zewnątrz postaw, poglądów, norm i wartości) dotyczące ich negatywne stereotypy i uprzedzenia społeczne. Proces ten utrudnia przeciwstawienie się stygmatowi, zwiększa strach przed ujawnianiem faktu swojego cierpienia oraz obniża poczucie własnej wartości, godności i samoskuteczności. Osoby, które silnie doświadczają autostygmatyzacji częściej przerywają terapię czy leczenie i mają trudności w pełnieniu ról społecznych, rodzinnych i zawodowych, przez co też częściej są bezrobotne. Natomiast wysoka odporność na piętno i niski poziom zgody ze stereotypami zwiększają szanse na zatrudnienie i prowadzenie znaczącego życia.
Choć wielu deklaruje życzliwość wobec osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi, często – nawet nieświadomie – kierują się szkodliwymi stereotypami, co utrudnia prawdziwe zrozumienie i akceptację. W badaniach przeprowadzonych przez CBOS w roku 2000 i 2008 w Polsce wykazano, że znaczna część społeczeństwa używa pejoratywnych, stygmatyzujących określeń takich jak “świr” czy “psychol”. Ponad połowa respondentów byłaby przeciwna, by osoba chorująca na schizofrenię stała się ich zięciem lub synową, a zdecydowana większość sprzeciwiłaby się powierzeniu im opieki nad dzieckiem. Warto wspomnieć, że negatywne stereotypy i postawa dystansu wobec chorych psychicznie nie są specyficzne dla polskiego społeczeństwa, a występują powszechnie. Wyniki tych badań nie wywołują niestety zdziwienia, jako że schizofrenia jest jednym z najbardziej społecznie stygmatyzowanych zaburzeń psychicznych, w związku z trudnością w identyfikacji z osobami na nią chorującymi oraz szczególnym przekonaniem o ich nieprzewidywalności. Pacjenci z tą diagnozą postrzegani są często wyłącznie przez pryzmat symptomów, zamiast swoje indywidualne cechy osobowościowe. W związku z tym, osoby chorujące na schizofrenię często ją ukrywają, obawiając się konsekwencji społecznych jej ujawnienia, co tylko wzmacnia dystans i zwiększa ich niewidoczność w świadomości społecznej.
Stygmatyzacja i towarzysząca jej autostygmatyzacja są istotnymi przeszkodami w funkcjonowaniu społecznym i powrocie do zdrowia osób z zaburzeniami psychicznymi. W szczególny sposób dotyka to osoby z diagnozą schizofrenii, które silniej doświadczają autostygmatyzacji i mają mniej pozytywny obraz siebie niż np. pacjenci z chorobą afektywną dwubiegunową. Wyższy jej poziom okazał się również powiązany z większym nasileniem objawów i dłuższym czasem trwania choroby. Osoby z diagnozą schizofrenii podlegają również zwiększonemu ryzyku stania się ofiarami przemocy, nawet 14-krotnie większym w porównaniu z aresztowaniem jako sprawca. Pomimo tego, większość literatury i przedstawień medialnych dotyczących przemocy w ciężkich chorobach psychicznych, skupia się raczej na ich sprawstwie, niż na wiktymizacji. Może to obrazować, jak mało podkreślana jest przemoc wobec chorych i dlaczego tak częste jest trzymanie diagnozy w ukryciu.
Badanie na pacjentach z rozpoznaniem schizofrenii ukazało, że chorzy wprost oczekują negatywnego nastawienia społeczeństwa w ich stronę, szczególnie w sferze kontaktów interpersonalnych, np. w pracy czy związku. Aż 72% badanych uważało, że lepiej jest zachować dla siebie fakt choroby, aby nie narazić się na odrzucenie. Ten strach wydaje się być uzasadniony, ponieważ w innym badaniu przeszło 40% badanych stwierdziło, że ludzie odsunęli się od nich gdy ujawnili swoją chorobę. Nie powinno w związku z tym dziwić, że aż 86% zadeklarowało, że ukrywa diagnozę poza najbliższą rodziną. Ukrywanie może być źródłem chronicznego stresu, ponadto prowadzi do problemów z zatrudnieniem i nawiązywaniem relacji.
Pacjentom z rozpoznaniem schizofrenii często odbierane jest prawo do podejmowania ról rodzinnych i zawodowych – spotykają się z oceną i oporem ze strony członków rodziny jak i pracowników służby zdrowia, chociażby przy wyrażeniu chęci posiadania potomstwa. Przy zetknięciu z systemem opieki zdrowotnej, często spotykają się z niezrozumieniem, stereotypami i dyskryminacją. Personel medyczny może traktować ich pobłażliwie, nie brać pod uwagę zgłaszanych przez nich dolegliwości i wykluczać z decyzji dotyczących leczenia, odbierając im autonomię i poczucie kontroli nad własnym życiem. Pacjenci często czują się osamotnieni i pozbawieni wsparcia ze strony systemu, co negatywnie wpływa na ich motywację do leczenia i dążenie do poprawy swojego stanu zdrowia. System opieki zdrowotnej często nie jest w stanie w wystarczający sposób i odpowiednio leczyć osoby z diagnozą schizofrenii, zwiększając ryzyko przemocy u tych, którzy ją demonstrują, co z kolei dolewa oliwy do ognia stygmatyzacji i dyskryminacji.
Jeśli chodzi o relacje z rodziną i najbliższym otoczeniem, mogą być zarówno źródłem wsparcia, jak i dodatkowego stresu, co okazało się mieć znaczący wpływ na przebieg schizofrenii. Pacjenci, którzy odczuwają wysoką krytykę ze strony bliskich, są bardziej narażeni na nawroty choroby i nasilenie jej objawów. Okazuje się, że nie tylko wrogość, ale i nadmierne zaangażowanie emocjonalne bliskich, niesie za sobą negatywne skutki. Bliski może zacząć postrzegać chorego jako bezradnego, kogoś kto nie poradzi sobie sam i jest zależny od innych. W odpowiedzi na to, lub dla zaspokojenia własnych potrzeb emocjonalnych, może przyjąć rolę “ratownika” i – choć działając “w dobrej wierze” – zacząć infantylizować chorego i nagradzać jego bierność, utrudniając tym jego samodzielność i autonomiczne funkcjonowanie. Przypisywanie chorym negatywnych cech, jak lenistwo czy brak wartości, również prowadzi do wycofania i ograniczenia aktywności. Z kolei ciepło i pozytywne wsparcie mogą znacząco poprawiać funkcjonowanie pacjentów, zmniejszając nasilenie objawów i zapobiegając nawrotom.
Szczególnym elementem wsparcia dla wszystkich stygmatyzowanych grup, a w szczególności pacjentów z zaburzeniami psychicznymi, są relacje interpersonalne. Dowiedziono, że poczucie przynależności może uchronić piętnowaną osobę przed procesem autostygmatyzacji, a posiadanie prawidłowo rozwiniętej i wspierającej sieci społecznej zwiększa satysfakcję z życia i pozytywnie wpływa na dobrostan psychiczny. Dzięki zewnętrznemu wsparciu, łatwiejsze jest indywidualne zaangażowanie pacjenta w odzyskiwanie kontroli nad własnym życiem i przeciwstawianie się stygmatowi, co jest wyjątkowo istotne dla prawidłowego procesu zdrowienia. Niezwykle ważne jest, aby otoczenie piętnowanej osoby starało się próbować z nią identyfikować, empatyzować i okazywać zrozumienie. Otrzymując bezwarunkową akceptację, łatwiej jest choremu akceptować samego siebie, przez co staje się mniej wrażliwy na stygmatyzację i bardziej otwarty na doświadczenia. W tym wszystkim ważne jest wspieranie samodzielności chorego i aktywizowanie go, w przeciwieństwie do infantylizacji i wyręczania.
Bezpośredni kontakt z osobami doświadczającymi stygmatu, czy to twarzą w twarz, czy poprzez media, może zmniejszać nasze negatywne stereotypy. Przekazywanie prawdziwych informacji na temat zaburzeń i chorób oraz możliwości ich leczenia, zmniejsza niewiedzę i strach, co w efekcie redukuje stereotypy. Przedstawianie historii osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi w mediach czy też na spotkaniach edukacyjnych, pomaga budować empatię i zrozumienie. Dlatego niezwykle ważna jest edukacja społeczna na ten temat, która może pomóc w przełamywaniu stereotypów i fałszywych przekonań. Natomiast programy psychoedukacyjne dla pacjentów i ich rodzin mogą pomóc w rozwijaniu umiejętności radzenia sobie ze stygmatyzacją. Dostęp do zasobów i wiedzy pomaga lepiej zrozumieć problematykę choroby czy zaburzenia, oraz to, jak nią zarządzać. Do zmniejszenia piętna może przyczynić się również aktywność na rzecz przeciwdziałania dyskryminacji, w tym interwencje prawne i polityczne. Zapewnienie dostępu do bezpłatnego poradnictwa psychologicznego i prawnego dla osób doświadczających stygmatyzacji, nie tylko by je wsparło, ale i zwiększyło ich możliwości w walce z doświadczaną dyskryminacją. Ważne jest również, aby pracownicy służby zdrowia byli odpowiednio przeszkoleni w zakresie zrozumienia i przeciwdziałania piętnowaniu. Np. edukacja na temat schizofrenii wśród personelu medycznego może poprawić jakość opieki i zwiększyć zaufanie pacjentów z tą diagnozą do systemu zdrowia.
Bibliografia:
Chan, S. K., Li, O. W., Hui, C. L., Chang, W. C., Lee, E. H., i Chen, E. Y. (2018). The effect of media reporting of a homicide committed by a patient with schizophrenia on the public stigma and knowledge of psychosis among the general population of Hong Kong. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 54(1), 43–50. https://doi.org/10.1007/s00127-018-1610-2
Flanigan, L. K., i Climie, E. A. (2020). A review of school-based interventions to reduce stigma towards schizophrenia. Psychiatric Quarterly, 91(4), 983–1002. https://doi.org/10.1007/s11126-020-09765-y
Hinkley, N., i Sparks Waldron, J. (2020). The effect of treatability information and genetic explanations on schizophrenia stigma. Psi Chi Journal of Psychological Research, 25(4), 368–377. https://doi.org/10.24839/2325-7342.jn25.4.368
Jackowska, E. (2009). Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na schizofrenię — Przegląd badań i mechanizmy psychologiczne. Psychiatria Polska, 43(6), 655–670. https://psycnet.apa.org/record/2011-25035-003
Medina-Pradas, C., Navarro, J. B., Pousa, E., Montero, M. I., Obiols, J. E. (2013). Expressed and perceived criticism, family warmth, and symptoms in schizophrenia. The Spanish Journal of Psychology, 16. https://doi.org/10.1017/sjp.2013.25
Morawska, E., i Morawski, J. (2016). Psychoterapia wykluczonych Społecznie. Źródła Treningu Zastępowania Agresji (ART). Przegląd Więziennictwa Polskiego, 91. http://psr.edu.pl/view/abstract/id/12546
Rybakowski, J. (2021). Etiopathogenesis of schizophrenia – the status of knowledge for 2021. Psychiatria Polska, 55(2), 261–274. https://doi.org/10.12740/pp/132953
Serper, M. R. (2011). Aggression in Schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 37(5), 897–898. https://doi.org/10.1093/schbul/sbr090
Sharma, M., Srivastava, S., Pathak, A. (2021). Family psychoeducation as an intervention tool in the management of schizophrenia and the psychological wellbeing of caregivers. Indian J Community Med, 46(2), 304-308. https://doi.org/10.4103/ijcm.IJCM_683_20
Soroka, E., Stepulak, M. Z. (2020). Psychiatric, psychological and ethical determinants of the phenomenon of self-stigmatization of mental illness – literature review. Current Problems of Psychiatry, 21(2), 59–69. https://doi.org/10.2478/cpp-2020-0006
Soroka, E., Dziwota, K., Pawęzka, J., Olajossy, M. (2017). Insight and recovery and the stigma of mental illness – analysis of the phenomenon of insight in schizophrenia and its correlations with the processes of stigma and self-stigma. Current Problems of Psychiatry, 18(4), 313–320. https://doi.org/10.1515/cpp-2017-0024
Sum, M. Y., Chan, S. K., Tse, S., Bola, J. R., Chen, E. Y. (2021). Internalized stigma as an independent predictor of employment status in patients with schizophrenia. Psychiatric Rehabilitation Journal, 44(3), 299–302. https://doi.org/10.1037/prj0000451
Wehring, H. J., Carpenter, W. T. (2011). Violence and schizophrenia. Schizophrenia Bulletin, 37(5), 877–878. https://doi.org/10.1093/schbul/sbr094